علمای اصول و علم حدیث، خبر و حدیث را به متواتر و آحاد تقسیم می‌کنند؛ خبر واحد، خبری است که آن را یک راوی، دو یا بیشتر نقل کرده باشند ولی به حد تواتر نرسیده باشد.[1]
اختلاف نظر راجع به حجّیت حدیث آحاد در فروع و احکام اندک است؛ اما راجع به کاربرد آن در اثبات عقاید ومسائل اعتقادی فراوان است؛ اختلاف تا بدانجا سرایت نموده که استاد آلبانی عدم احتیاج به حدیث آحاد در عقیده را بدعت و خلاف ادلّه‌ی قطعی کتاب، سنّت و سیره‌ی عملی اصحاب تلقی میکند؛[2] این در حالی است که استاد غزالی مصری این نظریه را که خبر واحد همچون احادیث متواتر مفید یقین باشد، نوعی گزاف‌گویی و از ناحیه‌ی عقلی و شرعی، مردود و غیر قابل قبول می‌پندارد.[3]
از این اختلاف‌نظرها، استنباط‌های متفاوتی نیز در لابلای کتب حدیثی، فقهی و اصولی به وفور به چشم می‌خورد. مختصر جمعی میان اقوال مدون و مذکور در کتاب‌ها و مجمل قضاوتی میان فقها و محدثان، نگارنده را عجالتاً برآن داشت تا مختصر نوشتاری را در کوتاه مقامی طرح نماید و راه را برای صاحبنظران و نظریه‌پردازان این خطّه هموار سازد.
میان محدثان راجع به حدیث صحیح آحاد اختلاف است که آیا افاده‌ی ظنّ دارد یا اینکه مفید یقین می‌باشد؛ نووی (رح) در کتاب التقریب میگوید: «حدیث آحاد مفید ظنّ است»؛ اكثر محدثان، چنانچه شیخین (بخاری و مسلم) آن را نقل كرده باشند به قطعیت آن معتقدند؛ و برخی از محدثان ترجیح داده‌اند كه بگویند حدیث آحاد صحیح، خواه شیخین یا غیر آنها روایت كرده باشد، همچون متواتر قطع و یقین می‌رساند؛ ابن حزم میگوید: «خبر واحدی که عادل آن را از همانند خود نقل کرده باشد، تا به حضرت رسول (ص) برسد، موجب قطع و یقین می‌شود و باید به آن عمل کرد»؛ صبحی صالح دیدگاه ابن حزم را صحیح‌تر می‌داند و میگوید: «معنایی ندارد که تنها احادیث صحیحین را مفید قطع بدانیم؛ زیرا آنچه صحت آن به اثبات رسیده باید دارای همان حكمی باشد كه احادیث صحیحین دارند»؛[4]
اما راجع به اینکه، اگر احادیث آحاد مفید ظنّ باشد آیا برای عقیده واثبات مسائل اعتقادی کاربرد دارد یا خیر؟ کسانی که قائل به حجّیت آن هستند و احادیث آحاد را در مسائل اعتقادی مورد احتجاج و استناد می‌دانند به دلایلی استناد می‌كنند كه به نظر نگارنده از قوت كافی و وافی برخوردار است و اگر خدشه‌ای به آن ادله وارد است جا دارد صاحبنظران طرح دیدگاه نموده با دلایل قوی‌تر مدارك زیر را مورد ارزیابی قرار دهند.
و اکنون طرح ادلّه و چند نکته:
1. می‌توان برای حجّیت احادیث آحاد در اثبات مسائل اعتقادی به آیاتی از قرآن کریم استناد کرد؛ از جمله: «وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ»[5]
«مؤمنان را نسزد که همگی بیرون بروند (و برای فراگرفتن معارف اسلامی عازم مراکز علمی اسلامی بشوند) باید که از هر قوم و قبیله‌ای، عده‌ای بروند (و در تحصیل علوم دینی تلاش کنند) تا با تعلیمات اسلامی آشنا شوند، و هنگامی که به سوی قوم و قبیله‌ی خود برگشتند (به تعلیم مردمان بپردازند وارشادشان کنند و) آنان را (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسانند تا (خویشتن را از عقاب و عذاب خدا بر حذر دارند و از بطالت وضلالت) خوددداری کنند».[6]
اول اینکه واژه‌ی «طائفه» در این آیه، همچنان که از راغب اصفهانی نقل شده، بر یک نفر و بیشتر اطلاق می‌شود، و چنانچه با خبر واحد در عقاید و احکام، بر مردم اقامه‌ی حجت نشود، خداوند طائفه را به تبلیغ عمومی وادار و مکلّف نمی‌ساخت؛ دوم اینکه آموزش و تفقّه و فراگیری در دین تنها ویژه‌ی مسایل احکام وفروع دین نیست بلکه عمومیت داشته و مسائل اعتقادی را نیز شامل است؛ نیز آیه‌ی «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ» [7] مفهوم این آیه چنین است که اگر شخصی عادل خبری آورد، او با این خبر اقامه‌ی حجت میکند و دیگر نیازی به تحقیق نیست؛ بلکه فوری قابل پذیرش است. شمس الدین زرعی میگوید: این آیه دلیل است بر اینکه قبول خبر واحد نیازی به تحقیق ندارد و اگر خبر واحد مفید علم نبود، خداوند به تحقیق امر می‌فرمود تا زمانی که علم حاصل شود و دلیل دیگر بر قبول خبر واحد دلالت میکند این است که سلف صالح وائمه‌ی اسلام همواره میگفتند: رسول خدا (ص) اینچنین گفت و آنچنان کرد؛ به فلان چیز امر فرمود و از فلان کار نهی کرد؛ صحیح بخاری در چندین مورد «قال رسول الله (ص)» آمده است و در بسیاری از احادیث، صحابه‌ای میگوید: رسول خدا (ص) فرمود؛ در حالی که از صحابه‌ای دیگر شنیده و خود از پیامبر (ص) شنیده است، و در وقع شهادتی از گوینده است و جزم و قطع است به قول و فعلی که به رسول خدا (ص) نسبت داده می‌شود، پس اگر چنانچه خبر واحد مفید علم نباشد، شاهدی بر پیامبر (ص) بدون علم می‌بود.[8]
2ـ واکنون دلایلی از سنّت:
امام بخاری در صحیح خود موضوعی را تحت عنوان «باب ما جاء فی خبر الواحد الصدوق» آورده است؛ یعنی فصلی راجع به اجازه‌ی خبر واحد که از یک نفر راستگو در مورد اذان، روزه، نماز و فرایض و احکام نقل شده، می‌باشد. سپس بخاری برای ادعای خود استدلال میکند و برخی احادیث را مطرح مینماید: اول؛ از مالک بن حویرث روایت شده است که فرمود: «ما جوانان همسن و سالی بودیم و به خدمت پیامبر (ص) رسیدیم و در حدود بیست شب نزد ایشان ماندیم، رسول خدا (ص) بسیار معربان بود؛ هنگامی که دانست نسبت به خانواده و اهل‌مان علاقه‌مند شده‌ایم، از ما پرسید که چه چیز را بعد از خود بر جای می‌گذاری؟ به ایشان عرض شد، فرمود: به میان اهل خود برگردید و در میان آنها بمانید و (دستورات اسلام را) به آنان بیاموزید، و آنها را (به شریعت) دستور دهید و نماز به جای آورید همان‌طور که مرا می‌بینید نماز به جای می‌آورم»
در این حدیث رسول خدا(ص) به هر کدام از آن جوانان فرمود که هرکدام از شما به آموزش اهل و خانواده‌ی خود بپردازد، و آموزش دین هم شامل عقیده می‌شود، بلکه عقیده اولین چیزی است که میان عموم مسایل دین مطرح می‌شود و شخصیت و بینش فرد مسلمان ابتدا با آن تشکیل می‌شود و ارتباط محکم و استواری با فروع دین و حتی مسائل اخلاقی دارد.
دوم: از بخاری و مسلم روایت است که انس بن مالک روایت کرده و فرمود:
«اهل یمن نزد پیامبر (ص) آمدند و گفتند: همراه ما مردی را بفرست تا سنّت و اسلام را به ما بیاموزد، ایشان هم دست ابو عبیده را گرفت و گفت: این مرد، امین این امت است».
چندین حدیث دیگر در این باره روایت شده و صحت آن هیچ جای تردید نیست؛ به خاطر احتراز از اطاله‌ی سخن از طرح آن خودداری می‌شود، در صورت نیاز در مقالی دیگر به بسط آن می‌پردازیم.
3. دلیلی دیگر که قائلان به عدم حجّیت احادیث آحاد بدان استناد کرده‌اند این است که: «احادیث آحاد فقط موجب ظنّ و گمان است و ظنّ راحج هم به اتفاق علما واجب است که به آن عمل شود؛ ولی عمل کردن به ظنّ در اخبار غیبی و مسائل اعتقادی واجب نبوده و حتی ممکن نیست» از جمله استاد قرضاوی در کتاب «السنة مصدراً للمعرفة والحضارة» استدلال میکند که خداوند درباره‌ی مشرکان میفرماید: «إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ»[9] یا اینکه در شأن نصاری و اعتقادشان راجع به عیسی(ع) میفرماید: «مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ»[10] و ...
در امثال این آیات، خداوند به خاطر پیروی از ظنّ و گمان به نكوهش و سرزنش مشركان پرداخته است؛ حال سؤال این است كه ظنّ و گمان در این آیات مراد چیست؟
آیا ظنّ و گمان، مرجوع و ناپسند و غیر مقبول مراد است یا ظنّ و گمان راجح، پسندیده و مقبول؟ آیا ظنّ خود مراتبی ندارد؟ چنین به نظر می‌رسد که ظنّ و گمانی که در قرآن مذموم اعلام شده، ظنّ و گمان مرجوح می‌باشد نه ظنّ وگمان راجح؛ احادیث آحاد مفید ظنّ و گمان راجح است؛ راغب اصفهانی میگوید: «ظنّ عنوانی است که با اشاره حاصل می‌شود و هرگاه تقویت شود، منجر به علم می‌شود؛ هر زمان ضعیف گردد از حد توهم تجاوز نخواهد کرد».[11]
در کتاب‌های لغت «النهایه» و «اللسان» نیز آمده است: «ظنّ شکی است که برای تو در مورد چیزی عارض می‌شود، سپس به بررسی آن میپردازی وبه آن حکم می‌کنی».
ظنّ و گمانی که بر اثر پیروی از آن، مشرکان مورد نکوهش قرار گرفته‌اند، شك، تخمین و حدس است؛ چنانچه ظنّی كه مشركان بر اثر آن نكوهش شده‌اند، همان ظنّ غالب می‌بود، در این صورت به دو دلیل در احکام هم حجّیت نداشت و نمی‌توان به آن استناد کرد:
اول اینکه خداوند به طور مطلق آنان را بر ظنّ نکوهش کرده، در سرزنش آنها میان عقیده و احکام تفکیک قائل نشده است؛ دلیل دوم اینکه، خداوند متعال در برخی آیات تصریح فرموده است به اینکه ظنّی که بر مشرکان انکار کرده است شامل احکام نیز می‌باشد؛ آنجا که میفرماید:
«سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ»[12] یعنی: «مشرکان(برای) اعتذار از کفر و معذرت‌خواهی از تحریم خوراکی‌های حلال) خواهند گفت: (شرک ما و تحریم چیزهای حلال از سوی ما، برابر مشیّت خدا است!) اگر خدا می‌خواست، ما و پدران ما مشرک نمی‌شدیم، و چیزی را (از اشیاء حلال بر خود) تحریم نمی‌کردیم. کسانی که پیش از آنان بوده‌اند نیز همین‌گونه تکذیب می‌نمودهند تا عذاب ما را چشیدند؛ بگو آیا دلیل قاطعی (و سند درستی برای رضایت خدا از شرک خود و تحریم چیزهای حلال، در درست) دارید تا آن را به ما ارائه دهید؟! شما فقط از پندارهای بی‌اساس پیروی می‌کنید و حجت و برهانی برگفتار وکردار خود ندارید. شما نه از روی علم و یقین، بلکه) از روی ظنّ و تخمین کار می‌کنید»[13] در این آیه، نسبت شرک به آنان و پدرانشان موضوع عقیده است و حرام کردن حلال بر خود، مبحث احکام است.[14]
4) کسانی که قائل به عدم حجّیت خبر و احادیث آحاد در مسائل اعتقادی می‌باشند، در واقع به این سخن خود باور دارند وحتی منکران دیدگاه و باور خود را گاه سرزنش و توبیخ می‌کنند؛ این در حالی است که آنان برای دیدگاه خود دلیلی از قرآن، سنّت، عمل اصحاب و سیره‌ی فقها و عقلا نیز ارائه نکرده‌اند؛ حال سؤال این است که اگر چنین اعتقاد و باوری که چنین به نظر می‌رسد دلیل آن وهم و خیال باشد و با وجود آن چنین اعتقادی را در دل خود ثابت کرده‌اند:؛ آیا حدیث پیامبر(ص) نمی‌تواند از خیال و وهم قوت بیشتری داشته باشد که با آن بتوان مسائل اعتقادی را ثابت نمود؟! به عبارتی دیگر، این سخن که «با حدیث آحاد عقیده ثابت نمی‌شود» خود عقیده و باوری درونی است؛ برای اثبات این باور نیاز به دلیل قاطع می‌باشد، در حالیکه دلیلی قاطع و غیر قاطع مشاهده نمی‌شود، و به ظاهر ادعای محض جلوه مینماید و ادعای بدون دلیل نه تنها در مسائل اعتقادی بلکه در مسائل احکام و فروع دین نیز مردود به شمار می‌آید؛ به سخنی دیگر، کسانی که قائل به عدم حجّیت احادیث آحاد در مسائل اعتقادی هستند از پذیرش عقیده به ظنّ راجح ابا دارند در حالی که در شرایطی افتاده‌اند که به مراتب بدتر است و آن پذیرش عقیده با ظنّ مرجوح می‌باشد.
جواب این مطلب چه می‌تواند باشد.
5) تفاوت میان عقیده و احکام کدام است؟ آیا قرآن، سنّت و سیره‌ی اصحاب و فقهای اعلام، تمایزی قائل شده اند؟ تا ما نیز در استناد مسائل عقیدتی و احکامی قائل به تفاوت باشیم؟! ظاهراً در قرآن چنین تفاوتی مشاهده نمی‌شود؛ خداوند متعال میفرماید: «وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ»[15] یعنی: «هیچ مرد و زن مؤمنی، در کاری که خدا و پیامبرش داوری کرده باشند (و آن را مقرر نموده باشند) اختیاری از خود در آن ندارند»[16] واژه‌ی «امراً» در آیه شامل تمام دستورات پروردگار و سنّت و روشنگری‌های پیامبر خدا(ص) می‌باشد، بدون تفاوت میان مسائل اعتقادی و احکام و یا اصول و فروع دین.
برای تفصیل سخن به کتاب «الرسالة» اثر امام شافعی تحت عنوان «الحجة فی تثبیت خبر الواحد» مراجعه شود که آیات و احادیث زیادی را در اثبات حجّیت خبر آحاد آورده است بدون اینکه اشاره‌ای به تفکیک جدایی میان اعتقاد واحکام داشته باشد.
پاسخ کدام است تا ما نیز مطیع آن باشیم؟
6. دانشمندانی که قائل هستند احادیث آحاد در عقیده حجت است و هیچ تفاوتی میان اعتقاد و احکام در استناد به آن وجود ندارد، عبارتند از: احمد بن حنبل، داود ظاهری، حادث محاسبی، کرابیسی، جمهر محدثین، تمام علمای سلف،[17] ابن حزم اندلسی،[18] احمد محمد شاکر،[19] ناصر الدین آلبانی،[20] تمام حنبلی مذهب‌های معاصر، عمر سلیمان اشقر،[21] یوسف بن عبدالله بن یوسف الوابل،[22] آمدی،[23] سلیم الهلالی،[24] محمد بن عبدالله وهیبی،[25] محمد احمد[26] و غیره.
7. برخی از فقها و محققان در این زمینه راه میانه را پیش گرفته‌اند و چنین نگاشته‌اند که اولاً، احادیث آحاد صحیح که با قرائن همراه است مفید علم و مثبت عقاید است؛ ثانیاً، احادیث آحاد منقول در کتب سته که ایرادی بر صحت آن وارد نشده باشد مفید علم و موجب ثبوت عقاید است؛ ثالثاً، احادیث آحادی که صحت آنها اجماعی است یا از سوی امت تلقی به صحت شده‌اند مفید علم و در حوزه‌ی عقاید قابل استنادند.[27]
به نظر نگارنده، چنین دیدگاهی را با تسامح نیز نمی‌توان پذیرفت و صاحبان این دیدگاه دچار خلط در مبحث شده‌اند؛ و با اندكی دقت در مباحثی كه گذشت، واضح است که ایراد کار و برداشت و دیدگاه در چیست. وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى وَأَعْرَضَ عَنِ الْهَوَى
منبع: رویش
پاورقی‌ها و ارجاعات
--------------------
[1] - جرحانی، التعریفات، ج1، ص32.
[2] - محمد نوح نجاتی (ناصرالدین البانی)، حدیث حجتی قاطع، ص110.
[3] - محمد غزالی، نگرشی نو در فهم احادیث نبوی، ترجمه داود ناروئی، تهران، نشر احسان، 1381، ص 116.
[4] - صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، قم، منشورات الرضی، 1363، ص152.
[5] - توبه/ 122.
6. خرم دل، تفسیر نور، ص389.
7. حجرات/6.
8. الاعلام ،ج2/ ص394.
9. انعام/148.
10. نساء/157.
11. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1423، ص329.
12. انعام/ 148.
13. خرم دل، همان، ص274.
14. آلبانی، همان، ص92.
15. احزاب/36.
16. خرم دل، همان، ص885.
17. قرضاوی، یوسف، السنة مصدراً للمعرفة و الحضارة، ص92؛ قرضاوی ، المرجعیة العلیا فی السلام للقرآن والسنة ، ص119.
18. الاحكام فی اصول الاحكام.
19. الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث، بیروت دارالکتب العلمیه، ص35 و36و37.
احمد بن محمد شاکر بن احمد بن محمد شاکر بن احمد بن القادر نزد پدرشان و نیز اساتیدی همچون شیخ محمود ابو دقیقه تلمذ کردند؛ پس از فوت پدر، به جامعه‌ی ازهر ملحق می‌شود؛ در سال 1917 از این دانشگاه فارغ التحصیل شده و در همان دانشگاه مشغول تحقیق و تدریس می‌شود، از جمله اساتید احمد شاکر در ازهر محدث سید عبدالله بن ادریس سنوسی، شیخ محمد امین شنقیطی، شیخ احمد بن شمس شنقیطی و شیخ شاکر عراقی بوده‌اند؛ در سال 1951 در دادگاه شرعی مشغول به کار خطیر قضاوت می‌شود ؛ استاد، در تأسیس جماعت «انصار السنة المحمدیة» در مصر با مؤسس آن، شیخ محمد حامد فقی، همکاری تنگاتنگی داشته و در دعوت به توحید و عقیده‌ی صحیح خدمات بزرگی انجام داده‌اند؛ از جمله تألیفات استاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: شرح سنن ترمذی (کامل نیست)، شرح سنن ابوداود (کامل نیست)، شرح کتاب جماع العلم اثر امام شافعی، تحقیق و نشر کتاب المحلی اثر ابن خرم، شرح صحیح ابن حبل، شرح مسند احمد (کامل نیست)، شرح الباعث الحثیث اثر ابن کثیر، تحقیق شرح العقیده الطحاویه، عمدة التفسیر مختصر تفسیر ابن کثیر، تحقیق تفسیر الطبری با همراهی برادرش محمود محمد شاکر، نظام الطلاق فی الاسلام، کلمة الحق، السمع والطاعة، تحقیق کتاب الرسالة اثر شافعی، ترجمه الامام احمد، الکتاب و السنة یجب ان یکونا مصدر القوانین، الفیة الحدیث اثر عراقی، شرح و تحقیق الفیة السیوطی ،تحقیق العقیده الواسطیة ، تحقیق الاحکام فی اصول الاحکام اثر ابن حزم، تحقیق و شرح الروضه الندیة شرح الدر البهیه اثر صدیق حسن خان قنوجی، و... ایشان پس از به جا گذاشتن ذخایر علمی وخدمات ارزنده در علوم مختلف بالأخص علم حدیث، صبح روز شنبه 26 ذی القعده سال 1377 هجری قمری چشم از جهان فروبست. رحمه الله تعالی واسکنه فسیح جناته. جهت مطالعه‌ی بیشتر سیره‌ی این استاد عالی قدر مراجعه کنید به: 1- احمد محمد شاکر امام محدثین اثر برادرشان محمود شاکر؛ 2- احمد محمد شاکر علم من اعلام العصر، اثر فرزندشان اسامه شاکر؛ 3- مقدمه کتاب عمدة التفسیر؛ 4- امام اهل الحدیث فی عصره اثر شیخ عبد السلام هارون.
20. استاد محمد ناصرالدین البانی از برجسته‌ترین محدثین دوره‌ی معاصر كه بیش از 50 اثر از وی تاكنون منتشر شده است. البانی از پركارترین مؤلفان و زبده‌ترین كارشناسان علم‌الحدیث عصر حاضر به شمار می‌آید؛ برخی از آثار وی عبارتند از: الاجوبه النافعه، الاحتجاج بالقدر، احكام الجنائز و بدعها، اصلاح المساجد، سلسله الاحادیث الصحیحه، سلسله الاحادیث الضعیفه، شرح العقیده الطحاویه، صفه صلاه النبی(ص)، ضعیف الجامع الصغیر سیوطی، حجاب المرأه المسلمه، حقوق النساء فی الاسلام، مسند الخلفاء الراشدین، حجه النبی(ص)، نصب المجانین لنسف قصه الغرانیق، بعضی از آثار چند مجلد و گاهی تا چاپ بیستم نیز رسیده است.
21. اشقر، العقیده فی‌الله، صص63-51؛ همو، اصل الاعتقاد.
22. وابل، اشراط الساعه، السعودیه، دارابن الجوزی، 1424، صص51-41.
23. الاحكام، ج2، صص35-30.
24. الادله و الشواهد علی وجوب الاخذ بخبر الآحاد فی الاحكام و العقاید، عمان، بی‌تا.
25..حجیه الاحاد فی العقیده و رد شبهات المخالفین، ریاض، دارالمسلم، 1414ق.
26. حجیه احادیث الآحاد فی الاحكام و العقاید، جده، دارالمطبوعات الحدیثه، 1410ق.
27. جهت مطالعه بیشتر ر.ك به: علی صارمی، بررسی حجّیت اخبار آحاد در عقیده از دیدگاه اهل سنّت، پایان نامه كارشناسی ارشد رشته‌ی فقه شافعی، به راهنمایی دكتر جلیل امیدی، دانشگاه تهران، 1386؛ قرضاوی، همان.
نظرات